Za agresywne uznaje się dziecko, które wywołuje konflikty, bije inne dzieci, skarży się na nie, przezywa, przedrzeźnia, niszczy lub uszkadza przedmioty, przeklina, męczy zwierzęta. Mówi się, że dziecko zachowuje się agresywnie, jeśli jest aroganckie w stosunku do dorosłych lub rówieśników, brutalnie narzuca innym swoje zdanie, jeśli w zachowaniu prezentuje wrogość, nienawiść do ludzi, zjawiska i przedmiotu.

Agresja to nic innego jak: kłótnie, sprzeczki, przezwiska, obraźliwe słowa, ciągnięcie za włosy, prowokacja, popychanie, szczypanie, gryzienie, kopanie, zabieranie i niszczenie zabawek, wyśmiewanie, drwienie, dokuczanie. Agresja to również brak przyzwolenia na przyłączenie się do zabawy, wykluczenie kogoś z rozmowy, zabawy, zemsta, groźba, dręczenie, onieśmielanie.

Mówiąc o agresji należy wspomnieć także o autoagresji, czyli zachowaniu skierowanym przeciwko sobie: uderzenie głową w ścianę, obryzganie paznokci aż do krwi, a także pobudzanie fizyczne w wyniku, którego dzieci ulegają samookaleczeniu np. na skutek biegania, skakania. Dzieci przejawiające swoją agresję w takiej formie, wymagają profesjonalnej pomocy terapeutycznej, gdyż zachowania tego typu traktowane są jako zaburzenia. Może się zdarzyć, że dziecko w swojej rozpaczy przekonane jest, że samo musi się ukarać za swoje zachowanie, albo nawet za swoje myśli, często, aby chronić innych przed sobą. Dzieci te dostrzegają siebie, działania i reakcje innych w tak zniekształcony sposób, że hamowne przez ogromny strach są w stanie niedostatecznie i błędnie przetwarzać docierające do nich bodźce.

Wszystkie zachowania agresywne wyrządzają krzywdę, powodują ból i cierpienie. Z reguły nie zdarza się, aby agresja wystąpiła bez żadnej przyczyny. Na te zachowania i działania zawsze wpływają konkretne motywy. Agresja może być formą reakcji na niezaspokojenie potrzeb. Gdy dążenie do celu, do zaspokojenia potrzeby jest uniemożliwione, dzieci reagują buntem, sprzeciwem. Im młodsze dziecko, tym bardziej reakcje jego przejawiają się w sposób spontaniczny, bez liczenia się z otoczeniem, z normami społecznymi. Dziecko jeżeli nie ma zaspokojonej potrzeby biologicznej lub psychicznej reaguje agresywnie i musi te negatywne emocje rozładować. Powstałe napięcie emocjonalne występuje wtedy, gdy dziecko zmierzając do realizacji określonego celu napotyka przeszkodę. Na przykład, gdy pragnie bawić się zabawką, którą w danym momencie bawi się ktoś inny, uzyskać pożądaną rolę w zabawie itp. Często cel taki osiąga bez trudności, zdarza się jednak, że napotyka przeszkody, które pragnie usunąć w sposób niezgodny z obowiązującymi w grupie regułami postępowania. Wywołuje to protest ze strony innych, przeciwstawienia się prowadzące do starć słownych, niszczenia przedmiotów, bójek i innych form agresji. Najwięcej przypadków zachowań agresywnych między dziećmi dotyczy kwestii posiadania: albo broni ono zabawki, którą posiada, albo zabiera ją innym. Inną przyczyną są próby wtargnięcia w przebieg zabawy innych dzieci lub obrona przed takim wtargnięciem. Wiele nieporozumień wywołują dzieci nie z chęci agresji, lecz jak gdyby z ochoty do eksperymentowania. Dziecko chce zobaczyć, co zrobi przeciwnik w przypadku takiego czy innego zachowania się z jego strony.

Coraz częściej nawet drobne nieporozumienia kończą się rękoczynami - biciem pięściami, kopaniem, uderzeniem w twarz. Trudno się temu dziwić, jeśli idolami współczesnych przedszkolaków są bohaterowie filmów przesyconych brutalnością, agresją i walką. Można zauważyć, że podczas zabaw dzieci odtwarzają utrwalone z pamięci obrazy i sceny z filmów, a także używają odpowiedniego języka. Przyswajają wulgarny język bohaterów, a przemoc staje się dla nich wzorem naśladowania. Dzieci w wieku przedszkolnym nie zawsze potrafią odróżnić rzeczywistości od fikcji, dlatego bierne obserwowanie powoduje nagromadzenie się różnych, przeważnie negatywnych emocji. Niemożność rozładowania uczuć zaburza zachowanie dziecka, co odbija się w jego kontaktach społecznych. Agresja wobec bliskiej osoby, rówieśnika, przedmiotów to jeden z najczęstszych sposobów rozładowania napięcia przez małe dzieci.

Na rozwój agresywnych zachowań dziecka ma wpływ także rodzina. Dziecko w rodzinie rozwija podstawowe funkcje psychiczne i kształtuje swoją osobowość. Dziecko tkwiąc w środowisku rodzinnym, wpaja sobie normy, reguły i zasady moralne panujące w domu. Rodzice uosabiają dla dzieci słuszne wzory postępowania i najważniejsze wartości. Jednak system ten zostaje czasami zaburzony, co negatywnie wpływa na rozwój psychiczny dziecka. Dzieje się tak najczęściej, wtedy, gdy struktura rodziny zostaje zaburzona w wyniku śmierci któregoś z rodziców, bądź też z powodu rozwodu. Rozstanie rodziców poprzedzone jest licznymi konfliktami, sporami, kłótniami. Dom taki nie daje wówczas poczucia bezpieczeństwa i równowagi emocjonalnej do prawidłowego rozwoju dziecka. Cały system wartości dziecka załamuje się, a ono samo staje się bardziej podatne na negatywne wpływy z zewnątrz. Atmosfera wychowawcza takiego domu budzi w dziecku niepewność uczuciową, co wywołuje z kolei depresję i objawy nerwicowe, a także mamy do czynienia z zachowaniami agresywnymi, które mają spowodować rozładowanie napięcia emocjonalnego. Kolejnym problemem przyczyniającym się do powstawania zachowań agresywnych u dzieci jest konflikt na tle uczucia zazdrości, w odniesieniu do rodzeństwa. Zazdrość wśród rodzeństwa może prowadzić do dwojakiego rodzaju zachowań: być przyczyną agresji w stosunku do młodszego dziecka w postaci ataków fizycznych bądź też - w stosunkach z rodzicami - manifestować się wyładowaniem niechęci w formie uporu, nieposłuszeństwa itp. Warto także zwrócić uwagę na tolerancję względem dzieci w rodzinach. Otóż zdarza się, że w rodzinach, w których rodzice są zatrudnieni na wysokich stanowiskach kierowniczych można zauważyć u dzieci wyższy poziom negatywnych zachowań. Jest to spowodowane tym, iż rodzice są bardzo zapracowani i nie mają zbyt wiele czasu dla swoich dzieci. Negatywne zachowania u dzieci są również spowodowane obojętnością i brakiem miłości rodzicielskiej. Agresję wyzwalają również ciężkie kary, które są czasem niewspółmierne do przewinienia. Dzieci surowo karane przejawiają więcej agresji niż dzieci karane lekko. Kara jest dosyć silną frustracją, a jej groźba wywołuje poważny strach - tak, że dziecko nie ma odwagi zamanifestować agresji w formie otwartej i dlatego w sposób nieświadomy w symbolice zabawy występuje silna tendencja agresywności. Niekiedy przyczyną zachowań agresywnych dziecka jest nieprzemyślane postępowanie dorosłych. Ma to miejsce, jeśli np. rodzic ustępuje dziecku, które płaczem wymusza kupienie zabawki, wówczas dziecko będzie powtarzało te zachowania, ponieważ prowadzą one do pożądanego i korzystnego dla niego rezultatu. Dziecko przekonuje się, bowiem, że wybrany przez nie sposób działania, w tym przypadku zachowanie agresywne przynosi pozytywne efekty. Dzieci również bardzo często naśladują zachowania agresywne. Słuchają rodziców, obserwują i naśladują ich zachowanie.

Niestety nie ma „złotego środka”, aby zaradzić takim zachowaniom. Podstawową zasadą jest akceptacja dziecka takim, jakim ono jest. Nie oznacza ona jednak tolerancji złych zachowań. Nasza krytyka musi odnosić się do konkretnych zachowań niewłaściwych.

Aby zaradzić takim zachowaniom można zastosować środki pomocnicze, służące pozbywaniu się narastającej złości, które są wcześniej poznane i zaakceptowane przez dziecko. Dajemy wówczas dziecku możliwość odreagowania negatywnych emocji formie:

• dziurawienia kartki długopisem, piórem,
• walki figurami złości,
• stosowanie różnych technik oddechowych,
• przebiegnięcie się wzdłuż ogrodzenia,
• zabawa "Wypuszczona para" – dmuchanie piórka, aby jak najdłużej utrzymało się w powietrzu,
• zorganizowanie „kącika złości”, czyli miejsca gdzie dziecko będzie mogło rozładować złość poprzez np. uderzanie we wszystkie garnki i patelnie w nim zgromadzone
•  woreczek złości, w którym zamykamy złość
       Dobrą strategią przeciw agresji jest:
• unikanie zabawek, książeczek, filmów wywołujących agresję
• stosowanie zabawek pozwalających "wypłynąć agresji"
• dobra organizacja dnia
• kącik relaksacyjny
• dobry przykład - nieagresywne zachowanie rodzica jako wzór
• "zmuszanie" dzieci do myślenia nad swoi zachowaniem (w razie złości, agresji – posadzić na specjalnie do tego przeznaczonym krzesełku z poleceniem: USIĄDŹ – POMYŚL
• agresja powinna pozostać bez sukcesu i prowadzić do przykrości, niepowodzeń strat
• kara cielesna całkowicie wykluczona – staje się modelem agresji
• w niektórych przypadkach współpraca z Poradnią Psychologiczno-Pedagogiczną

Pamiętajmy: Agresja to rozpaczliwe wołanie o pomoc!!!

Bajka nie tylko dla dzieci

Był sobie pewnego razu chłopiec o złym charakterze. Jego ojciec dał mu woreczek gwoździ i kazał wbijać po jednym w płot okalający ogród, za każdym razem, kiedy chłopiec straci cierpliwość i się z kimś pokłóci.

Pierwszego dnia chłopiec wbił w płot 37 gwoździ. W następnych tygodniach nauczył się panować nad sobą i liczba wbijanych gwoździ malała z dnia na dzień - odkrył, że łatwiej jest panować nad sobą niż wbijać gwoździe.

Wreszcie nadszedł dzień, w którym chłopiec nie wbił w płot żadnego gwoździa. Poszedł więc do ojca i powiedział mu o tym. Wtedy ojciec kazał mu wyciągać z płotu jeden gwóźdź każdego dnia, kiedy nie straci cierpliwości i nie pokłóci się z nikim.

Mijały dni i w końcu chłopiec mógł powiedzieć ojcu, że wyciągnął z płotu wszystkie gwoździe. Ojciec zaprowadził chłopca do płotu i powiedział:
- Synu, zachowałeś się dobrze, ale spójrz, ile w płocie jest dziur. Płot nigdy już nie będzie taki, jak dawniej. Kiedy się z kimś kłócisz i mówisz mu coś brzydkiego, zostawiasz w nim ranę taką, jak w płocie. Możesz wbić człowiekowi nóż, a potem go wyjąć, ale rana pozostanie. Nieważne, ile razy będziesz przepraszał, rana pozostanie. Rana słowna boli tak samo jak fizyczna.

      Literatura:

1. Grochulska J., Agresja dzieci. Warszawa 1993
2. Z. Skorny, „Formy i źródła agresji u dzieci i młodzieży”. W: Psychologia wychowawcza.
3. A. Kozłowska, „Jak pomagać dziecku z zaburzeniami życia uczuciowego”.
4. J. Ranschburg, „Lęk, gniew, agresja”.